Παρθενώνας: Το απόλυτο θαύμα της αρχιτεκτονικής

Ο ναός στην Ελληνική Αρχαιότητα ήταν η κατοικία του θεού, το κτήριο που στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα μιας ή περισσότερων θεοτήτων, και όχι ο χώρος συνάθροισης των πιστών, όπως στο χριστιανικό κόσμο. Αυτό φανερώνει και το ουσιαστικό «ναός», που προέρχεται από το ρήμα «ναίω» (=κατοικώ). Το λατρευτικό άγαλμα τοποθετούνταν στο βάθος του ναού, πάνω στον κατά μήκος άξονα του κτηρίου. Οι θρησκευόμενοι συγκεντρώνονταν στον περιβάλλοντα χώρο έξω από το κτήριο του ναού, όπου βρισκόταν και ο βωμός για την προσφορά θυσιών και την άσκηση της λατρείας.

Η βασική αυτή λειτουργική ιδιομορφία του Ελληνικού ναού είναι σημαντική για την κατανόηση της αρχιτεκτονικής του, καθώς υπάρχουν μαρτυρίες ότι οι ναοί σχεδιάζονταν με βάση και το άγαλμα που επρόκειτο να στεγάσουν. Σε αυτή τη λειτουργικότητα οφείλονται τα κύρια χαρακτηριστικά του ελληνικού ναού, που μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω με γνώμονα τα μνημεία του 6ου-4ου αι. π.Χ.: μνημειακότητα και ταυτόχρονα γενική στενότητα του εσωτερικού χώρου.

Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών

Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών

Βασιλική

Αρχιτεκτονικός τύπος ναού. Πρόκειται για μια ορθογώνια στην κάτοψη αίθουσα που χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε τρία ή περισσότερα κλίτη. Ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής χρησιμοποιήθηκε από τους χριστιανούς ήδη από τον 4ο αιώνα για τους χώρους λατρείας τους. Το ανατολικό τμήμα καταλήγει σεημικυλινδρική κόγχη, την αψίδα, που προορίζεται για τον κλήρο, ενώ στα δυτικά υπάρχει ο νάρθηκαςγια τους κατηχούμενους.
Πηγή:http://www.fhw.gr/chronos/09/gr/glossary/main/b.html

O Άγιος Πέτρος του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου σύμφωνα με σχέδιο του H. W. Brewer, (1891)

Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης (μέσα 5ου αι.)

Ι. Ναός του Αγίου Δημητρίου. Στο πέρασμα των αιώνων υπέστη πολλές καταστροφές από πυρκαγιές και λεηλασίες. Το 1917 καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς από πυρκαγιά, αποκαταστάθηκε όμως στην αρχική του μορφή μετά από εργασίες που διήρκεσαν μέχρι το 1948. Είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλά υπερώα (γυναικωνίτες) και μακρές διπλές κιονοστοιχείες.

Αχειροποίητος (Θεσσαλονίκη) (450-470)

Η εκκλησία της Αχειροποιήτου είναι παλαιοχριστιανική βασιλική της Θεσσαλονίκης. Σήμερα σώζεται στην ίδια μορφή που κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα.

Basilica di Sant'Apollinare in Classe (Ραβέννα)(6ος αι.)

Ο Άγιος Απολλινάριος είναι κτισμένος στο παλιό λιμάνι της Ραβέννας, Classe.

Περίκεντρος ναός 

Αρχιτεκτονική μορφή που χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Το πρώτο κτήριο της μορφής αυτής εμφανίστηκε ως αίθουσα στις ρωμαϊκές θέρμες. Στη συνέχεια εμφανίστηκε ωςπροθάλαμος στην ανακτορική αρχιτεκτονική, και τον 2ο μ.Χ. αιώνα, με το Πάνθεον της Ρώμης, έλαβε μια ιδιαίτερη σημασία. Γύρω στον 3ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως μαυσωλείο - λόγω και του συμβολισμού του - που δηλώνει τον ουράνιο θόλο. Σε αντίθεση με τη βασιλική, στην οποία τονίζεται ο κατά μήκος άξονας, εδώ δίδεται έμφαση στον κατακόρυφο άξονα, γύρω απ’ τον οποίο οργανώνεται ο χώρος. Ανάλογα με τη μορφή τους, τα κτήρια αυτά διακρίνονται σε κυκλικά, οκταγωνικά, εξαγωνικά, τρίκογχα και τετράκογχα.

Πηγή:http://www.eie.gr/byzantineattica/view.asp?cgpk=679&xsl=terms&obpk=459&lg=el

Το Πάνθεον (Ρώμη)

Πηγή: Τhe American Institute for Roman Culture

To Πάνθεον (Ρώμη). Χτίστηκε τον 1 αι.π.Χ., υπέστη πολλές καταστροφές από πυρκαγιά, ξανακτίστηκε επί Ανδριανού τον 2ο αι. μ.Χ.

Πηγή: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Einblick_Panorama_Pantheon_Rom.jpg

Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα)

Αρχικά υπήρξε μαυσωλείο του Γαλερίου. Θεσσαλονίκη ( 304 μ.Χ.)

Πηγή:http://www2.e-yliko.gr/htmls/Fyyl/Istoria/ByzNaodomia/naodom3perikendri/perikdricons/rotondalrg.jpg

Άγιος Βιτάλιος. Ραβέννα ( 6ος αι.)

Βασιλική με τρούλο ή Τρουλαία Βασιλική

Η τρουλαία βασιλική αποτελεί εξέλιξη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής με χρήση τρούλου για την κάλυψη του κεντρικού τμήματος του ναού. Ο τύπος αυτός εμφανίστηκε στα χρόνια του Iουστινιανού (527-565) με κορυφαίο παράδειγμα την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.
Πηγή:http://archaeology.arch.uoa.gr/diagramma_IA14.htm

Αγία Σοφία (Κωνσταντινούπολη) 

Τομή Αγίας Σοφίας κατά Α. Μ. Schneider. Διαστάσεις 76Χ71. Διάμετρος τρούλου 31,87μ. Ύψος από το επίπεδο του δαπέδου 55,6 μ.

Πηγή: http://christosmerantzas.blogspot.gr/p/graduate-courses.html

Πηγή:https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiZYcFMyAkcLvZ40a-v4Y7Tz8Kvdka9IeoTXexkIrgOT66eN0YJ56hVJbVBNlTTeFGOcgFSWKZne68pw_-d0Fk6s4jm5oJF-o6IY-4LzB0-XMZcVoSqiSVT8Jb0HippvuNPicX7Bi0B050/s1600/santa-sophia-inside.jpg
http://fr.wikipedia.org/wiki/Sainte-Sophie_(Constantinople)

Τρουλαία Βασιλική μεταβατικής περιόδου

Από τις αρχές του 7ου αι. σημειώνονται οικοδομικές  εξελίξεις. Τα τόξα που στήριζαν τον τρούλο της παλαιοχριστιανικής τρουλαίας βασιλικής  μετατρέπονται σε τέσσερις αβαθείς καμάρες που διαμορφώνουν ένα σταυρόσχημο πυρήνα στο κεντρικό τμήμα του ναού. Οι μεγάλοι γωνιακοί κτιστοί πεσσοί  βαθμιαία μειώνονται σε όγκο και στη θέση τους διαμορφώνονται μικρότερα στηρίγματα και γωνιακά διαμερίσματα. Οι σταδιακές αυτές εξελίξεις της τρουλαίας βασιλικής θα οδηγήσουν στην μετεξέλιξή της στον εγγεγραμμένο σταυροειδή τύπο που θα επικρατήσει στη μεσοβυζαντινή περίοδο.
Πηγή:http://archaeology.arch.uoa.gr/diagramma_IA14.htm

Xαρακτηριστικά παραδείγματα:  Η Kοίμηση Θεοτόκου στη Nίκαια της Bιθυνίας, περ. 600 (συμπαγείς γωνιακοί πεσσοί).

Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τέλος 6ου/αρχές 7ου αι.: εξωτερική άποψη του ναού από βορειοανατολικά (φωτογραφία του 1912).

Αγία Σοφία (Θεσσαλονίκη) (αρχές 7ου)

Χαρακτηριστική η διάλυση γωνιακών πεσσών και αρχή διαμόρφωσης γωνιακών διαμερισμάτων.

Αξονομετρικό σχέδιο της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Αρχές 8ου αιώνα. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture, Penguin Books Ltd., Harmondsworth, Middlessex, England 1979, εικ. 255.

Πηγή:http://www.e-yliko.gr/htmls/istoria/icons/files/images/ByzNaodomia/naodom4basiltrul/basiltrulicons/agsofthesskatopsilrg.jpg

Αγία Ειρήνη Κωνσταντινούπολης ( 6ος αι./ Μετασκευή μέσα 8ου αι.)

Πηγή:http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF:Hagia_Eirene_Constantinople_2007.jpg

Aγία Eιρήνη (Κωνσταντινούπολη). Στη μετασκευή των μέσων του 8ου αι. διατηρείται η μορφή τηςβασιλικής στο ισόγειο, ενώ στον όροφο οι καμάρες διαμορφώνουν σταυρό. Ο συνδυασμός βασιλικής στο ισόγειο και εγγεγραμμένου σταυρού στον όροφο θα εξελιχθεί βαθμιαία κατά την πρωτο - και μεσοβυζαντινή περίοδο και θα αποκρυσταλλωθεί αργότερα, κατά την παλαιολόγεια περίοδο, στο λεγόμενο «μικτό τύπο».
Πηγή:http://archaeology.arch.uoa.gr/diagramma_IA14.htm

Σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο

Ο όρος "σταυροειδής εγγεγραμμένος" ναός περιλαμβάνει κανονικά όλους τους ναούς, που ο χώρος τους διατάσσεται έτσι, ώστε να σχηματίζεται στο εσωτερικό και στις στέγες σταυρός, που εγγράφεται σε ορθογώνιο.  Ο τύπος αυτός γνώρισε διάφορες φάσεις, ως την εποχή της μακεδονικής δυναστείας (867-1054), όταν εμφανίστηκε ο πλήρως απαρτισμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, Πηγή:http://www.fhw.gr/choros/mystras/gr/H/46.html

που στηρίζεται σε δύο ή τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα, ναός. Διάφορες παραλλαγές του βασικού αυτού τύπου αναπτύχθηκαν στα επόμενα χρόνια.

Εκκλησία της Παναγίας Καπνικαρέας 11ος αι.

Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος. Πλατεία Κλαυθμώνος. Μέσα 11ου αι. Πρόσοψη. Πηγή: http://www.eie.gr/archaeologia/gr/06_DELTIA/file9.aspx

Τρίκογχος τρουλαίος 

 Αρχιτεκτονικός τύπος ναού, στον οποίο η κεντρική τετράγωνη αίθουσα στεγάζεται με τρούλο και στην οποία προστίθενται κόγχες στις τρεις πλευρές.

Πηγή:http://www.fhw.gr/choros/kastoria/gr/glosari/index30.html

Οι οικοδομικές φάσεις του καθολικού. Πηγή:http://odysseus.culture.gr/h/2/gh2562.jsp?obj_id=1550&mm_id=4642

Καθολικό Μεγίστης Λαύρας (10 ος αι)

Παναγιά η Καστριώτισσα ή Κουμπελίδικη. Καστοριά(αρχές 11ου αι.)

Πεντάτρουλος

Ναός Παντάνασσας Γερουμάνας (τέλη 12ου )

Ναός Παντάνασσας Γερουμάνας ή Μονεμβασίας τέλη 12ου αι. Πηγή: http://www.byzsym.org/index.php/bz/article/viewfile/914/810

Οκταγωνικός 

 Στον ρυθμό αυτό το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι ο τρούλος εδράζεται σε οκτάγωνο και καλύπτει ολόκληρο το χώρο του κυρίως ναού.

Πηγή:http://www.e-yliko.gr/htmls/istoria/icons/fiiconbyzNa6.aspx

Καθολικό μονής Δαφνίου Πηγή: Δήμος Χαϊδαρίου

Σταυρεπίστεγος ναός 

Aρχιτεκτονικός τύπος ναών που εμφανίζεται στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα και που επιχωριάζει στηνκυρίως Ελλάδα. Πρόκειται –συνήθως- για μικρής κλίμακας θολοσκεπείς ναούς, μονόκλιτους ή τρίκλιτους, των οποίων η κατά μήκος καμάρα διακόπτεται από μία δεύτερη εγκάρσια και ψηλά τοποθετημένη καμάρα, έτσι ώστε στη στέγη σχηματίζεται με σαφήνεια το σχήμα του σταυρού, στο οποίο άλλωστε οφείλει ο τύπος το όνομά του. Απαντά με πολλές παραλλαγές και παλαιότερο παράδειγμα του είδους αποτελεί ο ναός της Αγίας Τριάδος στο Κρανίδι Αργολίδος (1245).Πηγή:http://www.eie.gr/byzantineattica/view.asp?cgpk=679&xsl=terms&obpk=461&lg=el

Αγία Τριάδα Κρανιδίου Πηγή:http://www.synaxi.gr/archive/entheto_095-096.php

Ναός Αγίων Θεοδώρων ( Γεράκι. Πελοπόννησος) Πηγή:http://geraki.site40.net/photos/church8.jpg

Το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών

Mετά την οριστική αναστήλωση των εικόνων, το 843, διαμορφώθηκε ένα νέο εικονογραφικό πρόγραμμα, που βασιζόταν στις δογματικές αντιλήψεις της εποχής. H έννοια της Ενσάρκωσης, χάρις στην οποία έγινε δυνατή η απεικόνιση του θείου, καθώς και η συμβολική ιεράρχηση των τμημάτων του ναού έπαιξαν σημαντικό ρόλο, τόσο στην εξέλιξη της ναοδομίας όσο και στη διαμόρφωση του εικονογραφικού προγράμματος των εκκλησιών.

Ο ναός θεωρούνταν ήδη από την Παλαιοχριστιανική εποχή μια μικρογραφία του σύμπαντος. Έτσι διαμορφώθηκαν δύο κεντρικοί άξονες, που συμβολίζουν αντίστοιχα τον ουρανό και τη γη: οκατακόρυφος, με αφετηρία τον τρούλο, και ο κατά μήκος άξονας, όπου κυριαρχεί η αψίδα. Τα ανώτερα τμήματα του ναού συμβολίζουν την ουράνια σφαίρα και τα κατώτερα τη γήινη. 

Ο Παντοκράτορας-«Δίκαιος Κριτής» στον τρούλο του καθολικού της μονής Δαφνίου.

Από το 843 και σε όλη την υπόλοιπη βυζαντινή περίοδο, αλλά ακόμη και σήμερα, η διακόσμηση των ναών βασίζεται στο ακόλουθο εικονογραφικό πρόγραμμα:  Στον κατακόρυφο άξονα δεσπόζει στον τρούλο ο Χριστός Παντοκράτορας  περιστοιχισμένος από τις αγγελικές δυνάμεις και τους προφήτες.

Ναός Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. Τρούλος. Ψηφιδωτό του 9ου αι.

Παρεκκλήσιο αγίου Νικολάου, σπηλιά Πεντέλης, Αττική,1233 - 1234. Πηγή:http://www.byzantinemuseum.gr/el/permanentexhibition/byzantine_world/Byzantine_Attica/?bxm=1069

Στα σφαιρικά τρίγωνα απεικονίζονται οι Ευαγγελιστές που κατέγραψαν τα γεγονότα της Ενσάρκωσης και που συνδέουν την ουράνια σφαίρα με τη γήινη.  Ο ευαγγελιστής Mατθαίος αντιγράφει το ευαγγέλιο. Παναγία Oλυμπιώτισσα τ. 13ου αι.

Ο ευαγγελιστής Mάρκος αντιγράφει το ευαγγέλιο. Παναγία Oλυμπιώτισσα τ. 13ου αι.

Πηγή εικόνων:Πηγή:http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/walls/htm/toixo_022a.htm

Τα γεγονότα που αφηγούνται τη ζωή του Χριστού στη γη, ο Χριστολογικός δηλαδή κύκλος, απεικονίζονται στην αμέσως κατώτερη ζώνη.  Η Ανάσταση του Λαζάρου. Τοιχογραφία του 1280 μ.Χ. Eκκλησία της Παναγίας του Μουτουλλά - Λευκωσία, Αυγούστα Στυλιανού, ζωγράφος Πηγή: http://www.hellenica.de/Griechenland/ Zypern/GR/Moutoullas02.html

Οι παραστάσεις αυτές, που είναι συνήθως δώδεκα (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Σταύρωση, Κάθοδος στον 'Aδη, Μυροφόροι, Ανάληψη, Πεντηκοστή, Κοίμηση της Θεοτόκου), τοποθετούνται στο ναό κυκλικά, κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό, που απεικονίζεται μπροστά στο ιερό.  Η Βάπτιση, τοιχογραφία, β΄ μισό 14ου αι., Περίβλεπτος, Μυστράς. (Φωτ. Αρχείο 5ης Ε.Β.Α., φωτ. Γιάννης Πατρικιάνος) Πηγή: http://www.culture.gr/culture/mystras-edu/art/12_img21.html

Στην κατώτερη ζώνη του ναού, που αντιπροσωπεύει τη γήινη σφαίρα, σχεδόν στο ίδιο ύψος με τους πιστούς, παριστάνονται ολόσωμοι άγιοι, μάρτυρες, στρατιωτικοί και μοναχοί. 

Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου. Καθολικό. Τοιχογραφία. Ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης (14ος αι.) Πηγή:http://www.athosmemory.gr/strymonas/ images/zoom//GIIKAR/BS09_11_13.jpg

Φέρες. Μονή Κοσμοσώτειρας. (1152)Καθολικό. Τοιχογραφία. Στρατιωτικός άγιος (ή το πορτραίτο του αυτοκράτορα Αλεξίου I Κομνηνού;) Πηγή:http://www.athosmemory.gr/strymonas /index.phpoption=com_content&task=view&id=204&Itemid=36

Στον οριζόντιο άξονα του ναού κυριαρχεί η μορφή της Παναγίας, στην αψίδα του ιερού. Η Παναγία αποτελεί το φορέα της Eνσάρκωσης, το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στους ανθρώπους και το Θεό και δέεται για τη σωτηρία τους. 

H ένθρονη Παναγία βρεφοκρατούσα. Αψίδα ιερού. Αγία Σοφία Κων/λης

Η Παναγία ένθρονη στην κόγχη του ιερού με τον Ιησού παιδί στην αγκαλιά της ανάμεσα στους δύο Αρχαγγέλους που σεβίζουν. Κάτω ζώνη με τις μορφές των Προφητών σε μετάλλια.

Tέλος, στον ημικύλινδρο της αψίδας, μέσα δηλαδή στο Ιερό, καθιερώνονται θέματα που σχετίζονται με τη Θεία Λειτουργία που τελείται στο χώρο. Τέτοια είναι η Κοινωνία των Αποστόλων καθώς και οι ιεράρχες, που μέχρι τις αρχές του 12ου αιώνα παριστάνονταν μετωπικοί.

Ιερά Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών (Πήλιο) Πηγή: http://www.impt.gr/history4.html

Πηγή:για το κείμενο http://www.ime.gr/chronos/09/gr/pl/867/t/main/t10a.html