Mετά την οριστική αναστήλωση των εικόνων, το 843, διαμορφώθηκε ένα νέο εικονογραφικό πρόγραμμα, που βασιζόταν στις δογματικές αντιλήψεις της εποχής. H έννοια της Ενσάρκωσης, χάρις στην οποία έγινε δυνατή η απεικόνιση του θείου, καθώς και η συμβολική ιεράρχηση των τμημάτων του ναού έπαιξαν σημαντικό ρόλο, τόσο στην εξέλιξη της ναοδομίας όσο και στη διαμόρφωση του εικονογραφικού προγράμματος των εκκλησιών.
Ο ναός θεωρούνταν ήδη από την Παλαιοχριστιανική εποχή μια μικρογραφία του σύμπαντος. Έτσι διαμορφώθηκαν δύο κεντρικοί άξονες, που συμβολίζουν αντίστοιχα τον ουρανό και τη γη: οκατακόρυφος, με αφετηρία τον τρούλο, και ο κατά μήκος άξονας, όπου κυριαρχεί η αψίδα. Τα ανώτερα τμήματα του ναού συμβολίζουν την ουράνια σφαίρα και τα κατώτερα τη γήινη.
Ο Παντοκράτορας-«Δίκαιος Κριτής» στον τρούλο του καθολικού της μονής Δαφνίου.
| Από το 843 και σε όλη την υπόλοιπη βυζαντινή περίοδο, αλλά ακόμη και σήμερα, η διακόσμηση των ναών βασίζεται στο ακόλουθο εικονογραφικό πρόγραμμα: Στον κατακόρυφο άξονα δεσπόζει στον τρούλο ο Χριστός Παντοκράτορας περιστοιχισμένος από τις αγγελικές δυνάμεις και τους προφήτες. |
Ναός Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. Τρούλος. Ψηφιδωτό του 9ου αι.
Παρεκκλήσιο αγίου Νικολάου, σπηλιά Πεντέλης, Αττική,1233 - 1234. Πηγή:http://www.byzantinemuseum.gr/el/permanentexhibition/byzantine_world/Byzantine_Attica/?bxm=1069
Στα σφαιρικά τρίγωνα απεικονίζονται οι Ευαγγελιστές που κατέγραψαν τα γεγονότα της Ενσάρκωσης και που συνδέουν την ουράνια σφαίρα με τη γήινη. 
Ο ευαγγελιστής Mατθαίος αντιγράφει το ευαγγέλιο. Παναγία Oλυμπιώτισσα τ. 13ου αι.
| 
Ο ευαγγελιστής Mάρκος αντιγράφει το ευαγγέλιο. Παναγία Oλυμπιώτισσα τ. 13ου αι.
|
Πηγή εικόνων:Πηγή:http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/walls/htm/toixo_022a.htm
Τα γεγονότα που αφηγούνται τη ζωή του Χριστού στη γη, ο Χριστολογικός δηλαδή κύκλος, απεικονίζονται στην αμέσως κατώτερη ζώνη.
Η Ανάσταση του Λαζάρου. Τοιχογραφία του 1280 μ.Χ. Eκκλησία της Παναγίας του Μουτουλλά - Λευκωσία, Αυγούστα Στυλιανού, ζωγράφος Πηγή: http://www.hellenica.de/Griechenland/ Zypern/GR/Moutoullas02.html
|
Οι παραστάσεις αυτές, που είναι συνήθως δώδεκα (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Σταύρωση, Κάθοδος στον 'Aδη, Μυροφόροι, Ανάληψη, Πεντηκοστή, Κοίμηση της Θεοτόκου), τοποθετούνται στο ναό κυκλικά, κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό, που απεικονίζεται μπροστά στο ιερό.
Η Βάπτιση, τοιχογραφία, β΄ μισό 14ου αι., Περίβλεπτος, Μυστράς. (Φωτ. Αρχείο 5ης Ε.Β.Α., φωτ. Γιάννης Πατρικιάνος) Πηγή: http://www.culture.gr/culture/mystras-edu/art/12_img21.html
|
Στην κατώτερη ζώνη του ναού, που αντιπροσωπεύει τη γήινη σφαίρα, σχεδόν στο ίδιο ύψος με τους πιστούς, παριστάνονται ολόσωμοι άγιοι, μάρτυρες, στρατιωτικοί και μοναχοί.
Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου. Καθολικό. Τοιχογραφία. Ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης (14ος αι.) Πηγή:http://www.athosmemory.gr/strymonas/ images/zoom//GIIKAR/BS09_11_13.jpg
| 
Φέρες. Μονή Κοσμοσώτειρας. (1152)Καθολικό. Τοιχογραφία. Στρατιωτικός άγιος (ή το πορτραίτο του αυτοκράτορα Αλεξίου I Κομνηνού;) Πηγή:http://www.athosmemory.gr/strymonas /index.phpoption=com_content&task=view&id=204&Itemid=36
|
Στον οριζόντιο άξονα του ναού κυριαρχεί η μορφή της Παναγίας, στην αψίδα του ιερού. Η Παναγία αποτελεί το φορέα της Eνσάρκωσης, το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στους ανθρώπους και το Θεό και δέεται για τη σωτηρία τους.
 | 
H ένθρονη Παναγία βρεφοκρατούσα. Αψίδα ιερού. Αγία Σοφία Κων/λης
|
Η Παναγία ένθρονη στην κόγχη του ιερού με τον Ιησού παιδί στην αγκαλιά της ανάμεσα στους δύο Αρχαγγέλους που σεβίζουν. Κάτω ζώνη με τις μορφές των Προφητών σε μετάλλια.
Tέλος, στον ημικύλινδρο της αψίδας, μέσα δηλαδή στο Ιερό, καθιερώνονται θέματα που σχετίζονται με τη Θεία Λειτουργία που τελείται στο χώρο. Τέτοια είναι η Κοινωνία των Αποστόλων καθώς και οι ιεράρχες, που μέχρι τις αρχές του 12ου αιώνα παριστάνονταν μετωπικοί.
Ιερά Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών (Πήλιο) Πηγή: http://www.impt.gr/history4.html
Πηγή:για το κείμενο http://www.ime.gr/chronos/09/gr/pl/867/t/main/t10a.html
